شناسایی مفهوم و ابعاد حسادت در قرآن‌ و حدیث و مقایسه آن با روان‌شناسی حسادت

نویسندگان

دانشگاه شاهد

چکیده

مقدمه: حسد در متون اسلامی «تمنّای زوال نعمت از دیگری» معنا کرده‌اند. از طرفی در نقطه مقابل از «غبطه» یاد شده که به جای آرزوی زوال نعمت از دیگری، آرزوی دریافت آن نعمت برای خود مطرح است. حسادت وجهه‌ی همّت نوشته‌ها و منابع اسلامی بوده است، پژوهش‌هایی در مورد آن صورت گرفته است امّا این پژوهش‌ها با کاستی‌های روش‌شناختی مواجه بوده است. بدین خاطر هدف پژوهش حاضر در گام نخست، شناسایی مفهوم، ویژگی‌ها و ابعاد حسادت در قرآن‌ و متون روایی و مقایسه‌ی آن با مفهوم حسادت در روان‌شناسی بوده و در گام دوم نزدیک شدن به یک الگوی انسجام یافته‌ی اسلامی، مبتنی بر یافته‌ها و نتایج تحقیق بوده است.
روش: روش تحقیق حاضر کیفی و ازنوع توصیفی - اسنادی می‌باشد. نمونه مورد مطالعه، متنی و هدفمند شامل سه گروه به شرح ذیل بوده است: 1. تمام آیات قرآن‌ 2. متن کامل بحارالانوار 3. منابع معتبر روان‌شناسی. ابزارهای‌ اصلی مورد استفاده در این پژوهش، فیش‌های اخذ شده ازمنابع مورد بررسی‌، براساس جستجو در متن و رجوع به نمایه‌ها و جستجو از طریق نرم‌افزارهای مرتبط‌ بوده است. بعد از اتّخاذ نتایج از قرآن‌ و احادیث‌، توصیف وطبقه‌بندی اطلاعات بدست آمده، به شکل محتوایی انجام‌ گرفته است. از طرف دیگر‌، محتوای بدست آمده از احادیث و قرآن‌‌، با نتایج به دست آمده از علم روان‌شناسی مورد مقایسه قرار گرفته است. در ادامه نوع روابط بین مفاهیم و مقوله‌های اخذ شده تعیین، تا به یک الگو یا مدل به شکل همبسته نزدیک شویم.
نتایج: یافته‌های به دست آمده با توجّه به ریشه حسادت، «ح س د»، در قرآن 5 مورد مطرح شده که ‌از لحاظ موقعیت سوره‌ها با موضوع حسادت یک بار در سوره‌های مکّی‌ آمده که شامل سوره فلق (بیستمین سوره نازله) است و ‌سه بار در سوره‌های مدنی شامل سوره فتح (صد و دوازدهمین سوره نازله)، سوره نساء (نود و دومین سوره نازله)، و سوره بقره (هشتاد و هفتمین سوره نازله) آمده است. لذا می‌توان غالب سوره‌هایی که موضوع حسادت در آن آمده است را «مدنی» دانست. در روایات بحارالانوار تعیین مفهوم و مقوله‌بندی موارد تعیین شده در بر گیرنده موارد زیر بود: مفهوم و نشانه شناسی حسادت، پیامد حسادت بر خود و دیگری، دامنه نمود حسادت، انواع حسادت، نمونه‌های حسادت، عوامل شکل‌گیری حسادت، چگونگی مقابله با حسادت و کاهش آن.
بحث و نتیجه‌گیری: به نظر می‌رسد حسد با زمینه‌های سرشتی و تا حدی یادگیری مرتبط‌ است. همچنین از دو نوع حسادت مثبت و منفی و نیز حسادت غفلت و فتنه می توان سخن گفت. حسادت دارای پیامدهایی برای خود فرد و در صورت عینی شدن برای دیگری دارد. پس می‌توان از پیامدهای درون فردی و بین فردی سخن گفت. هرچند در متن روایات و قرآن از پناه بردن به خداوند به عنوان محوری ترین راه مقابله با حسادت یاد شده امّا شیوه‌های مقطعی نیز مطرح شده است. با این مقوله‌ها می‌توان از یک الگوی منسجم سخن گفت که گاه متفاوت و گاه در توازی با علم روان‌شناسی بوده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The concept and aspects of Jealousy in the Quran and Hadith and compare it in Jealousy Psychology

چکیده [English]

One of the properties which is always has been regarded and man has experienced is “Jealousy”. It has been prohibited in the Quran and traditions and is considered one of the three principles of atheism. In Islamic texts, Jealousy has been translated to "Desire to decline favor of another". On the other hand, "envy", versus “Jealousy”, is mentioned that gaining blessing instead declining favor of another blessing for individual purpose is concerned. “Jealousy” has caused to attempt in Islamic texts and sources. Some research has been done about it; but these studies have faced methodological shortcomings. Hence, the target of this study, first of all, is to identify the concept, features and aspects of jealousy in the Qur'an and hadith texts and comparing it with the concept of jealousy in psychology. The second step is to reach an integrated Islamic pattern, based on the findings and research results.
Results: The results obtained with respect to the root of jealousy, "H s d", are five cases; in which the position of the suras with the subject jealousy has come once in ”Meccan suras” which contain sura Al-Falagh(twentieth revealed sura) and three times in “Madani Suras”, including Al-Fath(one hundred and twelfth revealed sura) ,Al-Nisa (ninety-second revealed sura) and sura Al-Bagarah(eighty-seventh revealed sura).Therefore, the most suras with the subject of jealousy can be considered “Madani”. In the traditions of Bihar al-Anwar, jealousy, has been used 157 times. The determination of the concept and categorization of specified cases contained the following: The concept and typology of jealousy, the consequence of jealousy upon him self and the other, the appearance domain of jealousy, the types of jealousy, jealousy samples, the elements of jealousy formation, the quality of reducing and confronting with jealousy.
Conclusion: It seems that jealousy is associated with areas of nature and partly learning. The two types of envy or jealousy or intrigue and neglect can be discussed too. This issue always has consequences for the individual and the other, provided objective criteria. Afterwards, it can be concerned for intrapersonal and interpersonal consequences. Although taking refuge in the Lord has been mentioned as the most central way to deal with jealousy in the text of Quran and traditions, but the cross-sectional manners have introduced too. With these categories, we can speak of a coherent pattern that is sometimes different, sometimes in parallel with the science of psychology.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • jealousy
  • The Quran
  • Tradition
  • Psychology